یادداشت‌های سید احمدرضا قائم‌مقامی

جشن

این یادداشت تقدیم می‌شود به آقای دکتر سهیل دلشاد

جشن لغت فارسی است. این سخن ممکن است بدیهی تلقی شود. ولی چنین نیست. دقایقی در این مسائل لغوی هست که اگر بخواهیم قدری از شیوهٔ تحقیق وطنی فاصله بگیریم، به آنها باید متوجه باشیم. این جا نویسنده چیزکی را که از غربیان خوانده و در ذهن دارد عرض می‌کند تا اگر نیز غلط باشد، دوستی که این یادداشت به او تقدیم شده به صلاحش آورد.

از میان لهجات ایرانیِ باستان که می‌شناسیم در فارسی باستان است که dzn و tsn ایرانیِ باستانِ متقدّم بدل به šn شده است. در مادی چنین نیست و ظاهراً با یک قلب از zn یک nz حاصل می‌شده و در اوستایی آنچه هست عمدتاً sn است، مانند vasna و yasna. گاهی در اوستایی از šn نیز می‌توان نشانی یافت (مانند frašna)، ولی این را نمی‌توان در مورد اصل کلمهٔ جشن گفت، زیراکه yadzna ایرانیِ باستان متقدّم در اوستایی بدل به yasna شده و این، چنانکه می‌دانیم، یک اصطلاح دینی مشهور است که به همین صورت در زبان دینی قرنها استمرار داشته. پس اگر این لغت از زبان اوستایی به ادوار بعد می‌رسید، صورت آن یسن یا جسن می‌بود. در واقع هم یسن به عنوان اصطلاح دینی در سنت زردشتی استعمال داشته و در جزء دوم عنوان دین زردشتی، یعنی مزدیسن و مازدیسن و مازدیسنان، نیز در تداول قوم بر جا بوده است. ممتنع نیست و می‌توان فرض کرد که در لهجه‌ای از لهجات اوستایی صورت yašna نیز وجود می‌داشته، ولی از این سندی به دست نیست و زبانهای شرقی دیگر نیز مؤید آن نیستند. مثلاً صورت mazdēzn در پهلوی اشکانی و سغدی را (به z) می‌توان بر این حجت گرفت. پس، چون تبدیل dzn ایرانی باستان متقدّم به šn در فارسی باستان قاعده است، آنچه به واقع نزدیکتر است این است که لغت جشن از یک صورت yašna در فارسی باستان مشتق شده باشد.
این چیزی است که از قواعد آوایی در لهجات ایرانی باستان می‌توان استنباط کرد. از این همچنین باید چنین دریافت که این لفظ در فارسی باستان لغتی بوده است که از ادوار قدیمتر زبان به ارث رسیده بوده، ورنه اگر بنا بوده در آن زبان دوباره بر روی ریشهٔ yad مشتقی با پسوند na ساخته شود (در اوستایی ریشهٔ "پرستیدن و قربان کردن"، که ماده و اصل لغت مورد بحث ماست، yaz و در فارسی باستان yad است)، حاصل ناگزیر yadna می‌بوده. بنابراین، اگر بگوییم که جشن مشتق است از yašna در ایرانیِ باستان، سخن غلطی نگفته‌ایم، اما سخن دقیقی نیز نگفته‌ایم: جشن لغت فارسی است.

در این باره می‌توان رجوع کرد به:
I. Gershevitch, Philologia Iranica, p. 203;
J. Tavernier, "Drei altiranische Notizen," in Festschrift Skalmowski, p. 254ff, with references.

www.group-telegram.com/cn/YaddashtQaemmaqami.com/583

3.3K viewsedited  Oct 12 at 05:02

جشن

این یادداشت تقدیم می‌شود به آقای دکتر سهیل دلشاد

جشن لغت فارسی است. این سخن ممکن است بدیهی تلقی شود. ولی چنین نیست. دقایقی در این مسائل لغوی هست که اگر بخواهیم قدری از شیوهٔ تحقیق وطنی فاصله بگیریم، به آنها باید متوجه باشیم. این جا نویسنده چیزکی را که از غربیان خوانده و در ذهن دارد عرض می‌کند تا اگر نیز غلط باشد، دوستی که این یادداشت به او تقدیم شده به صلاحش آورد.

از میان لهجات ایرانیِ باستان که می‌شناسیم در فارسی باستان است که dzn و tsn ایرانیِ باستانِ متقدّم بدل به šn شده است. در مادی چنین نیست و ظاهراً با یک قلب از zn یک nz حاصل می‌شده و در اوستایی آنچه هست عمدتاً sn است، مانند vasna و yasna. گاهی در اوستایی از šn نیز می‌توان نشانی یافت (مانند frašna)، ولی این را نمی‌توان در مورد اصل کلمهٔ جشن گفت، زیراکه yadzna ایرانیِ باستان متقدّم در اوستایی بدل به yasna شده و این، چنانکه می‌دانیم، یک اصطلاح دینی مشهور است که به همین صورت در زبان دینی قرنها استمرار داشته. پس اگر این لغت از زبان اوستایی به ادوار بعد می‌رسید، صورت آن یسن یا جسن می‌بود. در واقع هم یسن به عنوان اصطلاح دینی در سنت زردشتی استعمال داشته و در جزء دوم عنوان دین زردشتی، یعنی مزدیسن و مازدیسن و مازدیسنان، نیز در تداول قوم بر جا بوده است. ممتنع نیست و می‌توان فرض کرد که در لهجه‌ای از لهجات اوستایی صورت yašna نیز وجود می‌داشته، ولی از این سندی به دست نیست و زبانهای شرقی دیگر نیز مؤید آن نیستند. مثلاً صورت mazdēzn در پهلوی اشکانی و سغدی را (به z) می‌توان بر این حجت گرفت. پس، چون تبدیل dzn ایرانی باستان متقدّم به šn در فارسی باستان قاعده است، آنچه به واقع نزدیکتر است این است که لغت جشن از یک صورت yašna در فارسی باستان مشتق شده باشد.
این چیزی است که از قواعد آوایی در لهجات ایرانی باستان می‌توان استنباط کرد. از این همچنین باید چنین دریافت که این لفظ در فارسی باستان لغتی بوده است که از ادوار قدیمتر زبان به ارث رسیده بوده، ورنه اگر بنا بوده در آن زبان دوباره بر روی ریشهٔ yad مشتقی با پسوند na ساخته شود (در اوستایی ریشهٔ "پرستیدن و قربان کردن"، که ماده و اصل لغت مورد بحث ماست، yaz و در فارسی باستان yad است)، حاصل ناگزیر yadna می‌بوده. بنابراین، اگر بگوییم که جشن مشتق است از yašna در ایرانیِ باستان، سخن غلطی نگفته‌ایم، اما سخن دقیقی نیز نگفته‌ایم: جشن لغت فارسی است.

در این باره می‌توان رجوع کرد به:
I. Gershevitch, Philologia Iranica, p. 203;
J. Tavernier, "Drei altiranische Notizen," in Festschrift Skalmowski, p. 254ff, with references.

BY یادداشت‌های سید احمدرضا قائم‌مقامی