Холбуу үүммүт мастарга алгыс.

Биир киһи ойоҕо араҕан барбытыгар ойуурга холбуу үүммүт мастарга тиийэн алгыс оҥорбут. Үс кыра чабычахха толору арыылаабыт.
Алгыһын хоһооно маннык эбит:
Силлиһэ үүммүт
Айылҕа оҕолорун көрөммүн
Сүрэхтиин-быардыын уйадыйдым,
Кыараҕас күннэрбэр
Көмө-тирэх буолуҥ,
Дьахтар сүрэҕин сылаанньыттар
Алыптаах сөлөгөйдө
Чөллөрүтэн кулуҥ даа...
Хаҥас чабычаҕым айаҕар
Хаҥыл сүрэҕи сымнатарда,
Уҥа чабычаҕым айаҕар
Уурастаах санааны ууратарда,
Орто чабычаҕым айаҕар
Оҥкуллаах санааны тобуларда
Түһэрэн биэриҥ даа!
Ол кэнниттэн мастары үс төгүл тоҥсуйбутугар кыычыгырыыр тыас иһиллибит. Чабычахтарын көрбүтэ арыыларын үрдүгэр биирдии кыһыл хатырык сытара үһү. Ону ылан дьиэтигэр илдьэ барбыт уонна кыра гына бытарытан, буспут арыыны уонна атын аһы кытта буккуйан баран тоҥорбут. Онтон билэр киһитигэр биэрэн, бу аһылыгы дьахтарга билбэтинэн сиэтэригэр көрдөспүт. Дьахтара бу аһылыгы сиэт, эригэр төннүбүтэ үһү.
(В.М. Ионов суруйуутунан).

Айан сиэрэ-туома.

Былыр ыраах айаҥҥа турунуох иннигэр уокка мас эбэн, алгыс этэллэрэ - үчүгэйдик сылдьан кэлэрин туһугар. Айанньыт тахсан барарыгар бэргэһэтин быатын бааныа суохтааҕа. Сүктэр кыыс эмиэ бааммат. Ол күн оһох күлүн тохпоттор.
Айаҥҥа сылдьан туттар малларын ханарытан ааттыыллар: сүгэ - киргил, ат - далаһа, суол - көтөл, кытыйа - төгүрүк о.д.а. Айан кэмигэр салгыы ханна, төһөнөн тиийэллэрин кэпсэппэттэр. Холобур, өрүһү туорууллара кэллэҕинэ этэллэр: "Эбэбитин көрдөһөн көрүөхпүт", - диэн. Туоруохпут эҥин диэбэттэр.
Суолтан тирии быаны, быһаҕы буллахтарына ылбаттар. Айаҥҥа сүппүт мал ураты кутталланар диэн өйдөбүл баар. Арай хатыллыбыт ситии быаны буллахтарына ылаллара. Ситии - дьолу тардар. Сорох дьон суолга соруйан тайахтарын эбэтэр кырыаччыларын хааллараллара. Ону кытта кинилэр сордоро-муҥнара, ыарыылара хаалар эбит. Ол иһин оннук маллары суолтан хаһан да ылбаттар.
Ким эрэ ыраахтан кэлээри гыннаҕына дьиэҕэ оҕо хаппырыыстыыр - "атахтыыр" диэн буолар. Айанньыт кэллэҕинэ атын үүнүн устан, уостуганын айахтарыгар укталлара - ол күөмэйэ ыалдьар, тыла, бэлэһэ испит, бааһырбыт киһиэхэ туһалыыра. Оҕо айаҕа бааһырдаҕына эмиэ оннук гыналлара. Уһун айантан кэлбит киһи дьиэтигэр киирээт да кэпсэппитинэн барбат, кими да билбэт-көрбөт курдук туттар. Кэргэнэ аһылык бэлэмнээн аһаппытын кэннэ, дьэ, дьиэлээх тойон буолар.

Дьиҥнээх төрүт ырыаһыт хайдах буолуохтааҕа.

Васильев Яков Степанович-Таҕа Уола Ырдьаҥ Дьаакып (1855-1928) - Сунтаар улууһун Түбэй нэһилиэгэ, улуу С.А. Зверев-Кыыл Уолун учуутала маннык этэр эбит: "Ыйаахтаах төрүт ырыаһыт саха бары көрүҥүн барытын ситэриэх тустаах:
- тоҕус араас олоҥхону
- тоҕус араас үҥкүүнү
- тоҕус эгэлгэлээх тойугу
- тоҕус чабырҕах көрүҥүн
- тоҕус араас алгыһы
- тоҕус кырыыһы
- тоҕус араас сэһэни
- тоҕус төрүттээх 52 эгэлгэлээх ойуун кыырыытын
- тоҕус көрүҥнээх таабырыны, өс хоһоонун.
Балары толору билбит киһи сэттээх-сэҥкиллээх тойуктаах аатырыахтаах, тоҕус сиртэн туттарыылаах улуу ырыаһыт буолуохтаах". Ырдьаҥ Дьаакып бэйэтин этэр эбит: "Ити саха тоҕус дуомнаах идэлэрин 81 төгүлүн кыайан бүтэрбэккэбин сэттээх ырыаһыппын". Кыыл Уолугар этэр: "Эн итини барытын бүтэрэргэ дьулуһар буол, ону бүтэрдэххинэ дьоллоох олоххо олоруоҥ".

Тотемные животные и эвфемизмы саха.

К числу тотемных животных якуты причисляли медведя, лебедя, орла, волка, горностая, соболя и других. Наибольшее количество подставных имен имеет медведь. А. Е. Кулаковский отмечает, что «медведь весьма почитаемое животное, ему предписываются сверхъестественные качества». В пример он приводит факт о том, что когда медведь становится поперек дороги путнику, ничем невооруженному, тот начинает кланяться ему и умолять не трогать его, напоминая, что ранее не причинял ему зла. Если речь понравится медведю, он милостиво отпускает его. В прошлом якуты не отзывались дурно о медведе, так как думали, что он все слышит. Например, охотник, нашедший берлогу, говорил об этом своим товарищам иносказательно, или они должны были догадаться об этом по его приготовлению к охоте. Зимой медведя, спящего в берлоге, предварительно будили. По верованиям якутов, при нарушении этого табу медведи мстят, «нападая на спящего охотника, убившего ранее также спящего медведя».
И. А. Худяков, говоря о медведе, указывал, что якуты «сравнивают промысел на медведя с опасной, рискованной войной против сильнейшего и храбрейшего неприятеля, который, даже проиграв битву, удостаивается почетного погребения». Отсюда обычай хоронить на лабазе брюшину медведя и вешать его голову на дерево. Кроме того, якуты верили в то, что некоторые части туши медведя обладают магическими свойствами. Например, медвежьи лапы считались сильным амулетом, который отпугивал злых духов. Часто их вешали над детской кроваткой. Слово "эһэ" («медведь») заменяли эвфемизмами: тыатааҕы («лесной»), хара («черный»), харака түүлээх («темношерстный»), кырдьаҕас («старый»), адьырҕа кыыл, сиэмэх кыыл, («огромный кровожадный зверь»), мэппэр («косолапый»), арбаҕастаах («имеющий доху»), тыа кинээhэ (букв. «князь леса»), кыыл («зверь»), улуу кыыл («великий зверь»), сырҕан, чыыйдаах («страшный»), кини («он»), тойон («господин»), оҕонньор («старик»), ойуурдааҕы («лесной»), арҕахтаах (букв. «имеющий берлогу»).
Разнообразием эвфемизмов в некоторых диалектах якутского языка отличается также название волка. Волк считается одним из шаманских животных и поминается в заклинаниях. Якуты использовали подставные имена с целью обеспечения удачи в охоте, а также сохранения скота и своего хозяйства от волка. Многие народы связывали происхождение волка с небом. Тюрки называли волков небесными собаками или собаками бога. Якуты тоже называли волка "таҥара уола", что буквально означает сын бога, небесный сын. Также зафиксированы следующие эвфемизмы для наименования волка: дьуолка (диал. Yө. Хал.), сиэгэн (букв. «хищник»), сиэн (букв. «внук»), алтан араата (букв. «золотые клыки»), кутуруктаах (букв. «хвостатый»).
Табуированию подвергалось также название орла. Орел является родоначальником и покровителем шаманов народа саха. Эта птица «величиною бывает с теленка и более; обладает такою силою, что может сама одолеть жеребенка и даже корову; видят ее очень редко, и то во время перелета; причиняет людям болезни, и потому, когда убивают скотину, ей на особом столе кладут сердце; в таких случаях она обыкновенно невидимо присутствует тут же». По якутским преданиям, Хомпоруун Хотой айыы - отец орла - жестоко карает человека, убившего орла. И этот человек страдает страшной болезнью и умирает в ужасных муках. Охотники боялись громко называть его имя, используя вместо слова «хотой» («орел») подставные имена: улахан кыыл (букв. «огромное животное»), тойон кыыл (букв. «господин»), кынаттаах кыыл (букв. «животное с крыльями»), подтверждающие могущество и величие птицы. А также орла называли Сүҥкэн Эрили, что означает «громадный». Табу распространялось не только на убийство орла, запрещалось есть его мясо, а найдя мертвого или нечаянно убив, нужно было обязательно похоронить его со всеми соответствующими атрибутами и ритуалами.

В число тотемных животных также входят: тайах («лось») - суоллаах (букв. «дорожный»), уhун сото (букв. «длинная нога»), талах булла (букв. «нашел тальник») в значении «прячется за тальником», мэндэри дьолуо в значении «приносящий счастье», бэдэр («рысь») - маска баппат (букв. «не вмещается в дерево»), горностай - үрүҥ көмүс чуунчук (букв. «серебряный»), киис («соболь») - атас (букв. «друг»).
(Источник: Скрябина А.А. Эвфемизмы о тотемных животных в охотничьей лексике якутского языка).

Ойуун куту төннөрүүтэ.

Сахаларга киһи өллөҕүнэ, сороҕор үөр буолан баран чугас киһитин кутун илдьэ барар эбит. Оччоҕуна ол кута суох буолбут киһи санааҕа баттатар, мөлтүүр, ыалдьар. Оннук түгэҥҥэ ойууну ыҥыраллар. Кини уоруллубут куту төннөрөргө кыырар. Оннук кыырыыны сыылынай В. Е. Горинович көрбүт. Ол суруйуута маннык.

После похорон умершего, родственники звали шамана и заготовляли кусок ровдуги (сарыы) или бересты и чернокрасильное вещество (хоруончаха). Явившийся шаман на припасенном, упомянутом выше материале рисует этим веществом подобие человека (женская фигура отличается от мужской подвеской на голове, вроде серег), обрезает по контуру и прикрепляет рисунок на должное место в түктүйэ (род берестяной посуды, коробка) или просто к стенке. Прикрепляя рисунок, шаман говорит: «Вот ты умер, расстался с белым светом, со своими радостями и благами жизни, не увидишь ты более родных, всегда старавшихся делать тебе добро, не увидишь скота и всего, что радовало тебя при жизни. Смерти твоей никто не желал и никто из родных не причинил тебе ее, поэтому ты добр и не вреди оставшимся в живых родным» и т. д. Дух умершего, устами шамана же, жалуется на то, что он умер и тем лишился всех благ на земле, что ему будет скучно одному и потому, захватил кут оставшегося в живых хозяина. Хозяин просит шамана догнать "үөр" и отнять у него похищенный кут. Привязывает к столбу черного беломордого быка, на котором шаман поедет вдогонку за үөр. Начинается камлание. Одетый в белый шаманский костюм, шаман садится на небольшой коврик подле камина лицом к востоку или в сторону дверей, раздаются глухие, мерные и редкие звуки бубна. Вскоре слышатся глуховатые, раздающиеся то как будто сверху, то из земли крики сокола, орла, кулика, рычание зверя, а также призывание шаманом своих постоянных помощников и покровителей. Шаман обращается к ним с просьбой помочь ему отправиться в путь и догнать нового "үөр". Также и обращается к другим "үөр" — раньше умершим родственникам покойного, чтобы помогли ему отнять похищенный "кут". Темп звуков бубна учащается, делается звонче, шаман подскакивает на скрещенных ногах все выше и выше, наконец вскакивает совершенно, бубен гремит вовсю, шаман кружится и скачет: он едет вдогонку за үөр. Вот шаман доехал до первой остановки (кэрдии). Звуки бубна рассыпаются мелкою глухою дробью, шаман, как бы заглядывая в укромные уголки, приглядывается, смотрит, поворачиваясь во все стороны. Нет үөр. Опять начинается скачка до следующей остановки (кэрдии). Так до последней девятой остановки. Догнав үөр, получает кут, кладет к себе в ухо, прихлопнет себя по темени, чтобы кут плотнее уселся и отправляется в обратный путь, скорый и легкий. Возвратясь, шаман иногда показывает кут, ползающий у него на ладони в виде черненького, крошечного насекомого и сдувает кут "баҕа төрдө" (?).

Һомай – башҡорт эпоһа "Урал баатыр" биир тутаах дьүһүлгэнэ, кыыс-куба, халлаан көтөрдөрүн баһылыга Самрау уонна Күн кыыһа. Кэлин Урал баатыр үһүс ойоҕо уонна көмөлөһөөччүтэ буолар. Кини өлбөт мэҥэ уута тахсар сир тымырын билэрэ уонна Урал хараҥа күүстэри кытары охсуһарыгар аламаас кылыс уонна Акбузат диэн аты биэрбитэ. Урал өлбүтүн кэннэ Һомай киһи буолуон баҕарбакка мэҥэ кубаҕа кубулуйбута. Башҡорт
омукка Һомай сырдыгы, дириҥ өйү-санааны уонна бэриниилээх буолууну кэрэһэлиир.

Муус устар.

Сону устар ый. Дьон истээх таҥастарын эһиил кыһыҥҥа диэри уураллар . Кулун тутар төһө д аҕ ан ы тыалынан-тибиинэн силбиэтэммитин иһин, саас лаппа кимэн киирэр. Күн үөһэ күөрэйэр. Халлаан күп-күөҕүнэн унаарар. Ол эрээри, киэһэнэн дьыбарсыйар , түүнүн тымныйар. Муус кыаһаан аргыстаах Дьыл оҕуһун көҥдөй көхсө, т ур а ах кэлиитигэр, муус устар 9 күнүгэр, сууллан күр гына түһэр . Тураахтар төттөрү-таары көтө-көтө бокуойа суох дааҕырҕастахтарына, сотору кэминэн күн-дьыл көнөр, хатааһына суох саас буолар. Оттон саҥата-иҥэтэ суох собус-соҕотоҕун соҥуоран сырыттахтарына, хатааһыннаах тымныы сааһы күүтэллэр. Муус устарга күнү-дьылы билгэлиир оҕонньоттор этэллэрэ: "Тураахтар тииккэ икки эбэтэр элбэх буолан үөрдээн олорон дааҕырдастахтарына, сотору кэминэн тыалырар", "ириэһин кэлэригэр ойуур үрдүнэн халлаан көҕөрөн көстөр".
Муус устар 4 к. Күнньүт Баһылай дьиэлэр, ампаардар үрдүлэриттэн таммаҕы таммалатар. Ый 7 күнэ - Былаҕачыаныйап. Сааскы Ньукуолуҥҥа дылы өссө да 45 хонук баар. Былыргылар бу күнү чыычаах уйа туттубат, эбэтэр кыыс баттаҕын өрүммэт күнүнэн ааттыыллара. Былаҕачыаныйапка кэлэр күһүн хайдах буоларын билгэлииллэр. Былыта суох ыраас күн буоллаҕына, саас көхтөөхтүк кэлэр, оттон тыалырдаҕына - хаптаһын хатааһын. Ол аата өссө 40 хонукка тыал, тымныы, хара хапсыыр түһэр. Чуумпутук туран хаардаатаҕына күһүнэ хаһыҥа суох, бурдук үлүйбэт дьыла буолар. Сайыҥҥылыы боллоруттаҕас былыттар уста сырыттахтарына - отонноох сайыны күүтэҕин.
Муус устар 9 к. Мотурууна тураахтары көрсөр. "Тураах кэлбит, тымныы уҕарыйбыт" дииллэр. Муус устар 14 к. - Маарыйа хаарынан оонньуур күнэ. Хатааһына суох саас буоларыгар халлаан улаханнык ириэрэр, суолга, тэлгэһэҕэ чалбахтар тахсаллар.
Эһэ уонна моҕотой биир тыыннаахтар. Биир кэмҥэ эһэ арҕаҕыттан, моҕотой хороонуттан тахсаллар. Моҕотой хороонуттан хойутаан таҕыстаҕына хатааһыннаах тымныы саас буолар. Муус устар ыйга соҕуруу кыстаабыт көтөрдөр кэлэллэр, сааскы оонньууллара саҕаланар. Ый иккис аҥарыгар сылгы чыычааҕа, сар элиэ, хоҥор хаас, хомурах туруйата, чиибистэр, араас ырыаһыт чыычаахтар кэлэллэр. Ый бүтэһигэр бастакы көҕөнү көрөллөр.

Оҕо кутун тардыы.

Былыр оҕоломмот ыалга ойууну ыҥыран оҕо кутун тардыы сиэрин-туомун оҥороллоро. Булгуччу ый саҥатыгар. Биир да мутуга суох хойуу лабаалаах хахыйаҕы булаллара. Ол анныгар сүөһү суҥуттан кыараҕас дьөлөҕөстөөх эрээри балхаҕар киэҥ уйаны оҥорон уураллара. Үс былас уһуннаах ситии хатан салама оҥороллоро. Бу саламаларын хахыйахха баайаллара, салама уйаҕа намылыйан түһүөхтээҕэ. Хахыйах үөһээ лабааларын эмиэ саламанан холбуу баайаллара. Бу хахыйаҕы оҕоломмот ыаллар ороннорун утары буорга аньаллара. Кыыһынан сылдьар ыраас кыыһы булан маанытык таҥыннараллара, тоҥолоҕор төгүрүктүү эриллибит ситиини кэтэрдэллэрэ. Салама ортотугар мастан оҥоһуллубут күннээх ыйы (күн кээмэйэ ыйдааҕар улахан буолара), тыһылаах атыыр куобах тириитин (тыҥырахтара, төбөтүн уҥуоҕа баар буолуохтаах), мастан кыһыллыбыт аттаах биэни уонна тыһылаах атыыр чыычаахтары ыйыыллара. Хара сүөһү түүтүттэн хаас сымыытын саҕа икки мээчиги оҥорон кыыска биэрэллэрэ. Кини ойууну арыаллыахтааҕа. Балаҕан үрдүгэр соҕурууттан илин диэки эмиэ салама тардаллара. Ойуун дүҥүрдэммэт, кыыһы кытта Айыыһыт хотуҥҥа айанныыра. Ол кэмҥэ саламаат буһаран, икки кытыйаҕа кутан оһох иннигэр харалаах аас тэллэххэ уураллара.
Айыыһыкка тиийиэхтэригэр дылы үс төгүл "сымыйа Айыыһыт" аймахтарын көрсөллөрө. Кинилэр кыыстан ситии быаны көрдүүллэрэ, маны биэрдэххинэ эйиэхэ оҕо кутун тиксэриэхпит диэн. Онуоха кыыс аккаастаан иһиэхтээҕэ. Дьиҥнээх Айыыһыкка тиийэн баран дьиэтигэр киирэллэр. Айыыһыт маҥнай тоҥуйдук көрсөр. Эрдэ ыыппыт оҕолорбун тоҕо киһи-хара гымматылар диэн кыыһырар. Ойуун ньуолбарын киллэрэн оҕо кутун көрдөһөр. Бүтэһигэр Айыыһыт оҕо кутун биэриэх буолар. Онуоха кыыс киниэхэ ситиини уонна икки түү мээчиги биэрэр. Айыыһыт ону ылан үс төгүл силлиир уонна ытыһыгар хатайдыыр. Маннык диир: "Бу оҕо куттарын илдьэ баран эр киһи ууһатар оройугар, дьахтар киһи төрөтөр уорҕатыгар иҥэриҥ". Бу кэнниттэн ойууннаах кыыс төптөрү орто дойдуларыгар айанныыллар. Икки түү мээчиги ойуун тута сылдьар. Бу кэмҥэ кэргэнниилэр дьиэ хаҥас өртүгэр ороҥҥо олороллор, илиилэригэр маҥан таҥаһы туталлар. Ойуун кыыһы кытта кэллэхтэринэ, түү мээчиктэри, ойуун алгыы-алгыы, эрдээх дьахтар хоннохторугар угар. Ойуун Айыыһыт аатыттан саҥарар: "Мин эһиэхэ икки оҕо кутун биэрэбин!". Ол этээтин кытта дьиэҕэ Айыыһыт бэйэтинэн кэлэр. Уокка арыы куталлар. Кэргэнниилэр мээчиктэрин суҥ уйаҕа уган кистииллэр. Ити кэнниттэн хахыйаҕы күннээх-ыйдаах, куобах тириилээх, аттаах-биэлээх саламанан эрийэн баран ампаарга ким да тыыппат сиригэр уураллар.