موسسۀ علمی و تاریخی آتوسا

تاثیر سرمشق‌های ایدئولوژیک در شناخت ما از تاریخ
بخش ۱: «بازگشت به خویشتن»

✍شهروز طوسی

🔻با آغاز اکتشافات شرق‌شناسانه اروپایی‌ها در ایران ذهن بسیاری از ایرانیان به داشته‌های فرهنگی و تمدنی خود جلب شد. مردمی که تا آن روز تاریخ خود را تنها از درون متون تاریخ‌ روایی همچون شاهنامه می‌جستند، نخستین شاهان جهان را کیومرث و جمشید می‌شناختند، در قهوه‌خانه‌ها برای دیگران باز می‌گفتند و به آن فخر داشتند، حال با دریایی از شواهد و اسناد تازه رو‌به‌رو بودند که هر کسی را در هر گوشه جهان به وجد می‌آورد. این دستاوردهای علم نوین توانستند در مدتی کوتاه اعتبار زیادی کسب کنند و جایگزین تاریخ کهن روایی و ملی ما شوند.

🔻دیری نگذشت که نخستین تحصیل‌کردگان ایرانی علاقه‌مند شدند تا راه شرق‌شناسان را ادامه دهند. افراد برجسته‌ای آمدند و رفتند و آثار ارزشمندی از خود به جا گذاشتند. اما پس از چندی، کم‌کم این ایده‌ پدید آمد که نتایج تحقیقات غربی‌ها متناسب با اهداف استعماری آن‌ها شکل گرفته‌ است. آن‌ها نه از سر کنجکاوی، بلکه در راستای نیّات خود، تاریخ نوین ایران و سایر ملت‌های شرق را به شیوه‌ای روایت‌ کرده‌اند تا با منافع خودشان همسو باشد. ایشان نسبت به کار علمی متعهد نبوده‌ و تاریخ را به گونه‌ای تحریف کرده‌اند تا راوی تصویر غربِ خردگرا، پیشرو و متمدن در برابر شرقِ عرفان‌مسلک، بدوی و بربر باشد. حتی برخی پا را فراتر گذاشته و تحریف یکسویه تاریخ توسط نویسندگان و تاریخ‌نگاران غربی را به دوره باستان تعمیم دادند. یک نمونه، کتاب «یونانیان و بربرها» اثر امیر مهدی بدیع است که در ۱۵ جلد به زبان فرانسه نوشته شده است.

🔻این ایده در آثار کسانی چون ادوارد سعید و به ویژه در کتاب «شرق‌شناسیِ» او بسط پیدا کرد و به مذهب مختار ایران‌شناسی در ایران بدل شد. علی شریعتی، جلال آل احمد، سید حسین نصر، احمد فردید و داریوش شایگان، تنی چند از طرفداران سرشناس این ایده هستند. سعید اعتقاد داشت بسیاری از علوم و دستاوردهایی که امروزه غرب به آنان می‌بالد، مدت‌ها قبل در شرق ابداع شده و در طی دوران استعمار توسط غرب مصادره شده است. «شرق‌شناسی»، که اروپایی‌ها بنیاد گذاشته‌اند نیز ابزاری برای توجیه این سرقت تاریخی و حفظ امپریالیسم و سروری غرب بر دیگر ملل است. همچنان که شایگان و همفکران او مدرنیته را پدیده‌ای برساخته اروپایی‌ها در راستای همین اهداف می‌دیدند که باید با آن ستیزه کرد. به طور خلاصه می‌توان گفت شاه‌بیت این گفتمان بیت معروف حافظ یعنی «آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد» است.

🔻وقایع سیاسی دوره معاصر از جمله سایه تاریک روابط ایران و انگلستان بر سر موضوع نفت جنوب و رخدادهای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بر شدت گرفتن و طرفدار یافتن این نظریهٔ توطئه یا به عبارتی «نظریه استعمار» تاثیر عمیقی گذاشت. بنابراین در ادامه شکلی از ایران‌شناسی مورد توجه قرار گرفت که همواره این پیش‌فرض را به دنبال خود داشت. بسیاری تلاش کردند تا از پشت این عینک بدبینی به بازنویسی تاریخ ایران بپردازند. ما این رویکرد را با عنوان «بازگشت به خویشتن‌» می‌شناسیم. بسیاری از کسانی که قدم در این راه گذاشته‌اند نیّت بدی نداشته‌اند. افرادی بسیار ایران‌دوست و دلسوز بوده‌اند. اما بد نیست کمی بیشتر روی خودِ «نیّت» دقیق شویم.

🔻احتمالا این جمله به گوشتان خورده است: ‌«جاده‌ جهنم را با نیّت‌های خوب سنگ‌فرش کرده‌اند». یک ضرب‌المثل لاتین که توسط افراد سرشناس مختلف تکرار شده است. اگر در رخدادهای تاریخی دقیق شویم می‌بینیم همیشه این افراد شرور نبوده‌اند که فاجعه آفریدند. بلکه در بسیاری موارد افراد دغدغه‌مندی بوده‌اند که به بیشینه کردن سعادت و خیر بشر می‌اندیشیدند. تا جایی که حتی بسیاری از ایشان تا زمان مرگ هم بر جهل خود آگاه نشدند. شکل‌گیری حکومت‌های توتالیتاریست در سده بیستم و در پی آن جنگ جهانی دوم، نتیجه پیروی خوشبینانه از نیّات خوب هستند.

🔻می‌دانیم تاریخ‌نگاری از آغاز با سیاست و ایدئولوژی‌ها رابطه‌ای درهم‌تنیده و انکارناپذیر داشته است. بنابراین تصور اینکه همواره افرادی وجود دارند که می‌کوشند با دستکاری در روایات تاریخی اهداف گروه‌ها و یا دولت‌های متبوع خود را دنبال کنند یک نظریه توطئه نیست. نابینایی در برابر این افراد و جریان‌ها نیز در خوش‌بینانه‌ترین حالت چیزی جز ساده‌لوحی نیست. اما این بدان معنا نیست که هر آنچه غربی‌ها درباره تاریخ ما نوشته‌اند هدفش تثبیت برتری خودشان بوده است.

🔻گرایش به برانداختن بنیاد نظم پیشین و درانداختن طرحِ نو اگر بر پایه عقل نباشد، یک ایده خطرناک است. حتی زمانی که نیّت‌های خوب آن را نمایندگی می‌کنند. مسیر «بازگشت به خویشتن» و رفتن به دنبال «آنچه خود داشت...» نه به کعبه، بلکه به ترکستان می‌رسد. چون بیش از آن که رویکردی علمی باشد، رنگ و بوی تعصب دارد. چه اینکه روی دیگر آن می‌تواند «بیگانه‌‌هراسی» باشد.

آتوسا

🆔 @atusa_sbu

www.group-telegram.com/kr/atusa_sbu.com/127

3.7K viewsedited  Aug 23 at 19:02

تاثیر سرمشق‌های ایدئولوژیک در شناخت ما از تاریخ
بخش ۱: «بازگشت به خویشتن»

✍شهروز طوسی

🔻با آغاز اکتشافات شرق‌شناسانه اروپایی‌ها در ایران ذهن بسیاری از ایرانیان به داشته‌های فرهنگی و تمدنی خود جلب شد. مردمی که تا آن روز تاریخ خود را تنها از درون متون تاریخ‌ روایی همچون شاهنامه می‌جستند، نخستین شاهان جهان را کیومرث و جمشید می‌شناختند، در قهوه‌خانه‌ها برای دیگران باز می‌گفتند و به آن فخر داشتند، حال با دریایی از شواهد و اسناد تازه رو‌به‌رو بودند که هر کسی را در هر گوشه جهان به وجد می‌آورد. این دستاوردهای علم نوین توانستند در مدتی کوتاه اعتبار زیادی کسب کنند و جایگزین تاریخ کهن روایی و ملی ما شوند.

🔻دیری نگذشت که نخستین تحصیل‌کردگان ایرانی علاقه‌مند شدند تا راه شرق‌شناسان را ادامه دهند. افراد برجسته‌ای آمدند و رفتند و آثار ارزشمندی از خود به جا گذاشتند. اما پس از چندی، کم‌کم این ایده‌ پدید آمد که نتایج تحقیقات غربی‌ها متناسب با اهداف استعماری آن‌ها شکل گرفته‌ است. آن‌ها نه از سر کنجکاوی، بلکه در راستای نیّات خود، تاریخ نوین ایران و سایر ملت‌های شرق را به شیوه‌ای روایت‌ کرده‌اند تا با منافع خودشان همسو باشد. ایشان نسبت به کار علمی متعهد نبوده‌ و تاریخ را به گونه‌ای تحریف کرده‌اند تا راوی تصویر غربِ خردگرا، پیشرو و متمدن در برابر شرقِ عرفان‌مسلک، بدوی و بربر باشد. حتی برخی پا را فراتر گذاشته و تحریف یکسویه تاریخ توسط نویسندگان و تاریخ‌نگاران غربی را به دوره باستان تعمیم دادند. یک نمونه، کتاب «یونانیان و بربرها» اثر امیر مهدی بدیع است که در ۱۵ جلد به زبان فرانسه نوشته شده است.

🔻این ایده در آثار کسانی چون ادوارد سعید و به ویژه در کتاب «شرق‌شناسیِ» او بسط پیدا کرد و به مذهب مختار ایران‌شناسی در ایران بدل شد. علی شریعتی، جلال آل احمد، سید حسین نصر، احمد فردید و داریوش شایگان، تنی چند از طرفداران سرشناس این ایده هستند. سعید اعتقاد داشت بسیاری از علوم و دستاوردهایی که امروزه غرب به آنان می‌بالد، مدت‌ها قبل در شرق ابداع شده و در طی دوران استعمار توسط غرب مصادره شده است. «شرق‌شناسی»، که اروپایی‌ها بنیاد گذاشته‌اند نیز ابزاری برای توجیه این سرقت تاریخی و حفظ امپریالیسم و سروری غرب بر دیگر ملل است. همچنان که شایگان و همفکران او مدرنیته را پدیده‌ای برساخته اروپایی‌ها در راستای همین اهداف می‌دیدند که باید با آن ستیزه کرد. به طور خلاصه می‌توان گفت شاه‌بیت این گفتمان بیت معروف حافظ یعنی «آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد» است.

🔻وقایع سیاسی دوره معاصر از جمله سایه تاریک روابط ایران و انگلستان بر سر موضوع نفت جنوب و رخدادهای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بر شدت گرفتن و طرفدار یافتن این نظریهٔ توطئه یا به عبارتی «نظریه استعمار» تاثیر عمیقی گذاشت. بنابراین در ادامه شکلی از ایران‌شناسی مورد توجه قرار گرفت که همواره این پیش‌فرض را به دنبال خود داشت. بسیاری تلاش کردند تا از پشت این عینک بدبینی به بازنویسی تاریخ ایران بپردازند. ما این رویکرد را با عنوان «بازگشت به خویشتن‌» می‌شناسیم. بسیاری از کسانی که قدم در این راه گذاشته‌اند نیّت بدی نداشته‌اند. افرادی بسیار ایران‌دوست و دلسوز بوده‌اند. اما بد نیست کمی بیشتر روی خودِ «نیّت» دقیق شویم.

🔻احتمالا این جمله به گوشتان خورده است: ‌«جاده‌ جهنم را با نیّت‌های خوب سنگ‌فرش کرده‌اند». یک ضرب‌المثل لاتین که توسط افراد سرشناس مختلف تکرار شده است. اگر در رخدادهای تاریخی دقیق شویم می‌بینیم همیشه این افراد شرور نبوده‌اند که فاجعه آفریدند. بلکه در بسیاری موارد افراد دغدغه‌مندی بوده‌اند که به بیشینه کردن سعادت و خیر بشر می‌اندیشیدند. تا جایی که حتی بسیاری از ایشان تا زمان مرگ هم بر جهل خود آگاه نشدند. شکل‌گیری حکومت‌های توتالیتاریست در سده بیستم و در پی آن جنگ جهانی دوم، نتیجه پیروی خوشبینانه از نیّات خوب هستند.

🔻می‌دانیم تاریخ‌نگاری از آغاز با سیاست و ایدئولوژی‌ها رابطه‌ای درهم‌تنیده و انکارناپذیر داشته است. بنابراین تصور اینکه همواره افرادی وجود دارند که می‌کوشند با دستکاری در روایات تاریخی اهداف گروه‌ها و یا دولت‌های متبوع خود را دنبال کنند یک نظریه توطئه نیست. نابینایی در برابر این افراد و جریان‌ها نیز در خوش‌بینانه‌ترین حالت چیزی جز ساده‌لوحی نیست. اما این بدان معنا نیست که هر آنچه غربی‌ها درباره تاریخ ما نوشته‌اند هدفش تثبیت برتری خودشان بوده است.

🔻گرایش به برانداختن بنیاد نظم پیشین و درانداختن طرحِ نو اگر بر پایه عقل نباشد، یک ایده خطرناک است. حتی زمانی که نیّت‌های خوب آن را نمایندگی می‌کنند. مسیر «بازگشت به خویشتن» و رفتن به دنبال «آنچه خود داشت...» نه به کعبه، بلکه به ترکستان می‌رسد. چون بیش از آن که رویکردی علمی باشد، رنگ و بوی تعصب دارد. چه اینکه روی دیگر آن می‌تواند «بیگانه‌‌هراسی» باشد.

آتوسا

🆔 @atusa_sbu

BY موسسۀ علمی و تاریخی آتوسا