کُنّاش | حمیدرضا میررکنی

Forwarded from یادداشت های حسن انصاری

اصالت متن های دعایی و یک پدیده نوظهور

در اينکه تعدادی از متن هایی که به عنوان ادعيه مأثوره به نقل از ائمه شيعه در کتاب های روایی نقل شده از لحاظ انتساب متن ها اصالت ندارند البته ترديدی نيست. بخش قابل توجهی از اين نوع متن ها بدين دليل اصالت ندارند که ترکيب نقل شده متن ها از ائمه (ع) نيست بلکه اثر قلم و سليقه نويسندگان کتاب های دعایی و يا راويان متأخر شيعی است. اما آنها عموما در تدوين اين نوع متن ها از مضامينی بهره می بردند که يا لفظاً و يا معنی به عنوان حديث از ائمه نقل شده بود. با این حساب اين متن ها گرچه عينا انشای مستقيم امام نيستند اما از تعابير موجود در روايات برگرفته شده اند. تعداد قابل توجهی از ادعيه نقل شده وسيله ابن طاووس و بعدتر کفعمی که در نهايت در کتاب هایی مانند مفاتيح الجنان راه يافتند در عين حال متن هایی هستند که تصريحا و يا تلويحا به علمای شيعه و يا حداکثر به نواب اربعه (با عنوان کلی ناحيه مقدسه) نسبت داده شده اند. اين سنتی کهن در شيعه بود. ما قبلا در نوشته ایی نشان داديم که متن زيارت عاشوراء به عنوان متنی منسوب به امام در اواخر دوران اموی توسط شيعيان به عنوان مرامنامه ای دينی/سياسی خوانده می شد. بسياری از متن های دعایی منسوب به ائمه در آن دوران ها احتمالا تنها به اين دليل که در قالب ادعيه نقل می شد امکان می يافت تا موضوع نقل و تبليغ و تعليم گسترده در بين جماعت های محدود شيعی در عراق سده دوم قرار گیرد. در عصر غيبت صغرا هم نقل شماری از متن های دعایی منسوب به ناحيه مقدسه می توانست برای حفظ هويت جامعه بحران زده شيعی بغداد و نقاط ديگر و ايجاد اميد و حس همبستگی و تعلق دینی به رهبری شیعه را ایجاد کند. اصولا يکی از دلائل گسترش ادبيات دعایی در ميان شيعه در طی قرن های بعدی که شيعه يا در اقليت بود و يا با بحران های عظيم اجتماعی و سياسی مواجه بود همين است. بنابراين عالمان شيعی تلاش می کردند متن هایی تازه با محتواهایی که متناسب با نيازهای جديد است از ادعيه انشاء و تنظيم کنند. اين متن ها عموما متن هایی اند که از تعاليم و الفاظ روايات ائمه در آنها استفاده می شد و در بسياری مواقع تکه های مختلف متون مأثور با نظمی جديد در قالب دعا را تشکيل می داد.

در اين ميان حتی گاهی به تناسب شرایط اجتماعی در نقل و تنظیم متون دعایی از متن های دعایی اهل سنت و یا صوفیه استفاده می شد. اين کار به اين دليل صورت می گرفت تا نزديکی تعاليم شيعی با تعاليم عام و مقبول در جامعه بزرگتر اسلامی نشان داده شود. در واقع شیوه ای بود برای تأکيد بر همزیستی با جامعه بزرگتر اسلامی. به ويژه در سده هایی که جريانات صوفيانه غلبه داشت نقل متون دعایی مشابه با ادبیات صوفیه و یا بهره گیری از ادبیات آنان و انتساب اين دعاها به ائمه شيعه کاری بود که در همين راستا صورت می گرفت.

با اين حساب در مورد متون دعایی تا آنجا که مضامين يک متن قابل پيگيری به تعاليم ائمه شيعه باشد فرض بر اين بوده که در نقل آنها نوعی تسامح و تساهل صورت گيرد؛ مگر آنکه مضمونی تازه و بی سابقه در متنی نقل شود که اگر بخواهد مورد استناد عقیدتی و یا فقهی قرار گیرد طبعا بررسی های سندی اهمیت خواهد یافت.

چند سالی است به لطف کتاب های بر خط و برنامه های رايانه ای و سی دی های نور و برنامه هایی مانند شامله تتبع در متون قدما ساده شده و بنابراین راه را برای تتبع در میان متون کهن هموار و در دسترس همگان کرده است. طبعا عده ای این دست تتبعات را در ردیف تتبعات ادبی و علمی نسل های گذشته تصور می کنند و ساده لوحانه گمان می کنند این قبیل تتبع ها به معنای تحقیقاتی بی همتاست. به ويژه در سال های اخير از این دست شبه پژوهش ها بسیار می بینیم. نتیجه هم این است که دائما ادعا می شود فلان متن دعایی و یا فلان سنت مأثور اصلی ندارد و این در غفلتی عمیق نسبت به منطق سنت های دینی و ضرورت ها و بافتارهای تاریخی و جامعه شناختی و روانشناختی اجتماعی موجود در پس زمینه شکل گیری و نقل و حفظ و تداوم این سنت هاست. مردمانی قرن هاست با مداومت بر خواندن و زمزمه کردن این متن های دعایی لحظه های ويژه و خاص معنوی خود را تجربه کرده اند و سلوک ایمانی خود را در سحرگاه های ماه مبارک و ... زیست کرده اند. این پدیده ای است که مشابه آن در همه سنت های دینی دیده می شود. طبیعی است که بی توجهی به این مطلب ساده رفتاری است غیر مسئولانه در برابر احساسات ایمانی و تجربه های مؤمنانه.

هزار جای دیگر هست که به لطف تتبع های رایانه ای بتوان فضل فروشی کرد. به صرف اینکه متنی و یا باوری و یا سنتی را نتوان با کمک این رایانه ها مستند سازی کرد نباید بی اعتباری آنها را نتیجه گرفت. متن های ادبی دینی و مذهبی اعتبارشان را از "سنت" ها و تجربه های های ایمانی زیسته می گیرند و نه بالعکس.

https://www.group-telegram.com/azbarresihayetarikhi

www.group-telegram.com/sa/konashmirrokni.com/1198

305 viewsMar 7 at 14:14

اصالت متن های دعایی و یک پدیده نوظهور

در اينکه تعدادی از متن هایی که به عنوان ادعيه مأثوره به نقل از ائمه شيعه در کتاب های روایی نقل شده از لحاظ انتساب متن ها اصالت ندارند البته ترديدی نيست. بخش قابل توجهی از اين نوع متن ها بدين دليل اصالت ندارند که ترکيب نقل شده متن ها از ائمه (ع) نيست بلکه اثر قلم و سليقه نويسندگان کتاب های دعایی و يا راويان متأخر شيعی است. اما آنها عموما در تدوين اين نوع متن ها از مضامينی بهره می بردند که يا لفظاً و يا معنی به عنوان حديث از ائمه نقل شده بود. با این حساب اين متن ها گرچه عينا انشای مستقيم امام نيستند اما از تعابير موجود در روايات برگرفته شده اند. تعداد قابل توجهی از ادعيه نقل شده وسيله ابن طاووس و بعدتر کفعمی که در نهايت در کتاب هایی مانند مفاتيح الجنان راه يافتند در عين حال متن هایی هستند که تصريحا و يا تلويحا به علمای شيعه و يا حداکثر به نواب اربعه (با عنوان کلی ناحيه مقدسه) نسبت داده شده اند. اين سنتی کهن در شيعه بود. ما قبلا در نوشته ایی نشان داديم که متن زيارت عاشوراء به عنوان متنی منسوب به امام در اواخر دوران اموی توسط شيعيان به عنوان مرامنامه ای دينی/سياسی خوانده می شد. بسياری از متن های دعایی منسوب به ائمه در آن دوران ها احتمالا تنها به اين دليل که در قالب ادعيه نقل می شد امکان می يافت تا موضوع نقل و تبليغ و تعليم گسترده در بين جماعت های محدود شيعی در عراق سده دوم قرار گیرد. در عصر غيبت صغرا هم نقل شماری از متن های دعایی منسوب به ناحيه مقدسه می توانست برای حفظ هويت جامعه بحران زده شيعی بغداد و نقاط ديگر و ايجاد اميد و حس همبستگی و تعلق دینی به رهبری شیعه را ایجاد کند. اصولا يکی از دلائل گسترش ادبيات دعایی در ميان شيعه در طی قرن های بعدی که شيعه يا در اقليت بود و يا با بحران های عظيم اجتماعی و سياسی مواجه بود همين است. بنابراين عالمان شيعی تلاش می کردند متن هایی تازه با محتواهایی که متناسب با نيازهای جديد است از ادعيه انشاء و تنظيم کنند. اين متن ها عموما متن هایی اند که از تعاليم و الفاظ روايات ائمه در آنها استفاده می شد و در بسياری مواقع تکه های مختلف متون مأثور با نظمی جديد در قالب دعا را تشکيل می داد.

در اين ميان حتی گاهی به تناسب شرایط اجتماعی در نقل و تنظیم متون دعایی از متن های دعایی اهل سنت و یا صوفیه استفاده می شد. اين کار به اين دليل صورت می گرفت تا نزديکی تعاليم شيعی با تعاليم عام و مقبول در جامعه بزرگتر اسلامی نشان داده شود. در واقع شیوه ای بود برای تأکيد بر همزیستی با جامعه بزرگتر اسلامی. به ويژه در سده هایی که جريانات صوفيانه غلبه داشت نقل متون دعایی مشابه با ادبیات صوفیه و یا بهره گیری از ادبیات آنان و انتساب اين دعاها به ائمه شيعه کاری بود که در همين راستا صورت می گرفت.

با اين حساب در مورد متون دعایی تا آنجا که مضامين يک متن قابل پيگيری به تعاليم ائمه شيعه باشد فرض بر اين بوده که در نقل آنها نوعی تسامح و تساهل صورت گيرد؛ مگر آنکه مضمونی تازه و بی سابقه در متنی نقل شود که اگر بخواهد مورد استناد عقیدتی و یا فقهی قرار گیرد طبعا بررسی های سندی اهمیت خواهد یافت.

چند سالی است به لطف کتاب های بر خط و برنامه های رايانه ای و سی دی های نور و برنامه هایی مانند شامله تتبع در متون قدما ساده شده و بنابراین راه را برای تتبع در میان متون کهن هموار و در دسترس همگان کرده است. طبعا عده ای این دست تتبعات را در ردیف تتبعات ادبی و علمی نسل های گذشته تصور می کنند و ساده لوحانه گمان می کنند این قبیل تتبع ها به معنای تحقیقاتی بی همتاست. به ويژه در سال های اخير از این دست شبه پژوهش ها بسیار می بینیم. نتیجه هم این است که دائما ادعا می شود فلان متن دعایی و یا فلان سنت مأثور اصلی ندارد و این در غفلتی عمیق نسبت به منطق سنت های دینی و ضرورت ها و بافتارهای تاریخی و جامعه شناختی و روانشناختی اجتماعی موجود در پس زمینه شکل گیری و نقل و حفظ و تداوم این سنت هاست. مردمانی قرن هاست با مداومت بر خواندن و زمزمه کردن این متن های دعایی لحظه های ويژه و خاص معنوی خود را تجربه کرده اند و سلوک ایمانی خود را در سحرگاه های ماه مبارک و ... زیست کرده اند. این پدیده ای است که مشابه آن در همه سنت های دینی دیده می شود. طبیعی است که بی توجهی به این مطلب ساده رفتاری است غیر مسئولانه در برابر احساسات ایمانی و تجربه های مؤمنانه.

هزار جای دیگر هست که به لطف تتبع های رایانه ای بتوان فضل فروشی کرد. به صرف اینکه متنی و یا باوری و یا سنتی را نتوان با کمک این رایانه ها مستند سازی کرد نباید بی اعتباری آنها را نتیجه گرفت. متن های ادبی دینی و مذهبی اعتبارشان را از "سنت" ها و تجربه های های ایمانی زیسته می گیرند و نه بالعکس.

https://www.group-telegram.com/azbarresihayetarikhi

BY کُنّاش | حمیدرضا میررکنی