🇰🇿 Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты барша мемлекеттік қызметке және қоғамға қызмет етуді өз өмірінің мәні еткен азаматтарды кәсіби мерекелері – Мемлекеттік қызметшілер күнімен шын жүректен құттықтайды!

Сіздерге зор денсаулық, қызметтегі табыс, отбасыларыңызға амандық пен береке, сондай-ақ еліміздің өркендеуі жолындағы қажырлы еңбектеріңізге мол жетістіктер тілейміз!
Қызметтеріңіз әрдайым лайықты бағаланып, нақты нәтижелер мен абыройлы марапаттарға жеткізсін!
________________________________

🇰🇿 Казахстанский институт стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан поздравляет с профессиональным праздником – Днём государственного служащего – всех, кто посвятил себя служению государству и обществу.

Желаем вам крепкого здоровья, успехов в государственной деятельности, благополучия, процветания и новых достижений на благо Казахстана!
Пусть ваш труд всегда будет оценён по достоинству, приносит ощутимые плоды и заслуженное признание!

🌱 Тұрақты ауыл шаруашылығы: заманауи қиындықтар, трендтер және инновациялар

✍️ Әсел Әбен, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Экономикалық саясатты талдау бөлімінің бас сарапшысы

Көбінесе тұрақты егіншілік немесе агроэкология деп аталатын тұрақты ауыл шаруашылығы, жағымсыз экологиялық, әлеуметтік және экономикалық әсерлерді азайта отырып, азық-түлік пен басқа да ауылшаруашылық өнімдерінің ағымдағы және болашақ қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ауыл шаруашылығын жүргізу. Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы климаттық өзгерістерден бастап тұтынушылардың сұраныстары мен технологиялық инновацияларға дейін көптеген факторлардың әсерінен терең трансформация кезеңіне өтуде. Азық-түлік жүйесі тұрақтылық пен инновация дамудың ажырамас шарттарына айналатын жаһандық өзара байланысты экожүйе ретінде қабылдануда. Бүгінгі таңда әлемдегі агроазық-түлік секторының болашағын қалыптастыратын негізгі қиындықтарды да, жауап трендтерін де бөліп көрсетуге болады.

Ең өзекті қиындықтардың бірі климаттың өзгеруі болып қала береді. Төтенше ауа-райы құбылыстарының – құрғақшылық, су тасқыны, температураның ауытқуы жиілігінің өсуі ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақтылығына тікелей қауіп төндіреді. McKinsey зерттеуіне сәйкес, 2024 жылы фермерлердің 41%-ы ауа-райының тәуекелдерін 2022 жылы 35%-бен салыстырғанда өз пайдасына басты қауіп деп атады [1].

Екінші сыни фактор – ресурстар бағасының өсуі - тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау құралдары және энергия көздері. Агрохимияның қымбаттауы және жеткізілімдердің тұрақсыздығы жағдайында фермерлер үнемді және экологиялық таза шешімдер іздеуге мәжбүр.
Сонымен қатар пандемиядан, геосаяси дағдарыстардан немесе табиғи апаттардан туындаған жаһандық логистикалық сәтсіздіктер тасымалдау тізбегін бұзады, нарықтарда тапшылық туғызады және азық-түлік бағасының құбылмалылығын арттырады.

⬇️Жалғасы

Аталған қиындықтарды еңсеру үшін мынадай орнықты және технологиялық тәжірибелерді белсенді енгізу қажет:

✔️Дәл егіншілік (precision agriculture), сондай-ақ жергілікті дақылдарды басқару (SSCM) ретінде белгілі, фермерлерге азық-түлік өндірісін үнемді түрде арттыруға мүмкіндік беретін фермерлік шаруашылықты басқару тәсілі. Бұл спутниктік деректер, сенсорлар, дрондар мен ЖИ алгоритмдері арқылы өнімділікті арттыра отырып, су, тыңайтқыш және отын шығынын азайтуға мүмкіндік береді. Жаһандық дәл егіншілік нарығы 2024 жылы 10,5 миллиард АҚШ долларына бағаланды және 2025-2034 жылдар аралығында орташа жылдық өсу қарқынымен (CAGR) 11,5% өседі деп болжануда [2].

✔️Қалпына келтіретін ауыл шаруашылығы (regenerative agriculture) – атмосфералық CO2 секвестрлеу және сақтау, фермадағы әртүрлілікті арттыру және су мен энергияны басқаруды жақсарту кезінде топырақ құнарлылығын арттыруға мүмкіндік беретін ауыл шаруашылығы әдісі. Ол топырақ құнарлылығын қалпына келтіруге, биоәртүрлілікті арттыруға және атмосферадан көміртекті сіңіруге бағытталған. Топырақты минималды өңдеу әдістері, ауыспалы егіс, органикалық жабындау және агроорман шаруашылығы қолданылады. Регенеративті ауыл шаруашылығы нарығының қарқынды өсуі күтілуде, ол алдағы бірнеше жылда 14,3% орташа жылдық өсу қарқынымен 2029 жылға қарай 17,41 миллиард долларға дейін өседі деп болжануда [3]. Әлемде көптеген үкіметтер бұл нарықтың климаттың өзгеруін азайту, топырақ құрамын жақсарту және азық-түлік қауіпсіздігін арттыру үшін маңыздылығын мойындайды.

⬇️Жалғасы

✔️Интеллектуалды егіншілік деп те аталатын ауыл шаруашылығындағы заттар интернеті (IoT) заманауи сенсорларды, құрылғыларды және бағдарламалық шешімдерді пайдалана отырып, дәстүрлі егіншілік процестерін түбегейлі өзгертеді. Бұл байланыс нақты уақыт режимінде деректерді жинауға және талдауға, сондай-ақ ауыл шаруашылығы дақылдарын, малды және ауылшаруашылық жабдықтарын дәл мониторинг жүргізуге және бақылауға мүмкіндік береді. IoT технологиясын ауылшаруашылық робототехникасына енгізу шығындарды үнемдеуге және өнімділікті жақсартуға айтарлықтай мүмкіндіктер ашады. Ауыл шаруашылығына арналған IoT әлемдік нарығының көлемі 2024 жылы 28,65 миллиард АҚШ долларына бағаланды және 2025 жылдан 2030 жылға дейін орташа жылдық өсу қарқыны 10,5% өседі деп күтілуде. Нарықтың өсуі, ең алдымен, автоматтандыруға деген сұраныстың артуына, операциялық тиімділікке деген қажеттілікке және дақылдарға дәл мониторинг жүргізу және басқаруға мүмкіндік беретін интеллектуалды егіншілік технологияларының өсуіне байланысты [4].

✔️Қалалық егіншілік (Urban farming) – гидропоникалық қондырғылардан тік фермаларға дейін - өндірісті оқшаулау және жаһандық жеткізілімге тәуелділікті азайту шешімін ұсынады. Қалалық егіншілік нарығы қарқынды өсуді көрсетеді: 2024 жылы 159,92 миллиард доллардан ол орташа жылдық өсу қарқыны 8,9 болған кезде 2025 жылы 174,23 миллиард долларға дейін өседі [5]. Бұл динамикаға бірқатар факторлар ықпал етті, соның ішінде қала халқының өсуі, климаттық өзгерістердің салдары, экологиялық қиындықтар, жергілікті азық-түлік қозғалысының кеңеюі, мемлекеттік бағдарламалардың қолдауы, денсаулық пен ұтымды тамақтану мәселелеріне қызығушылықтың артуы.

⬇️Жалғасы

✔️Агроробототехника және процестерді автоматтандыру өнімділікті арттырады және агросектордағы жұмыс күшінің жетіспеушілігін шешеді. Әлемдік ауылшаруашылық робототехника нарығы 2023 жылы 13,4 миллиард доллардан 2033 жылға қарай 86,5 миллиард долларға дейін өсуі мүмкін [6].

Тұрақты ауыл шаруашылығын дамыту бағытында институционалдық және тұтынушылық өзгерістер бірдей маңызды рөл атқарады. Экономиканы декарбонизациялауға бағытталған мемлекеттік бастамалар тұрақты тәжірибеге көшуді қолдайды. Бұл әсіресе Еуропалық жасыл курс бағдарламалары аясында айқын көрінді.

Сонымен қатар әлемде тұтынушылардың экологиялық таза өнімдерге сұранысы, жеткізу тізбегінің ашықтығы және жергілікті өндіріс өсуде. Блокчейн және IoT технологиялары өндірушілер мен тұтынушыларға өнімнің егіс даласынан үстелге дейінгі жолдарын бақылауға мүмкіндік береді.

Осылайша, қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы - бұл жаһандық қиындықтар мен озық шешімдердің тоғысқан саласы. Агроазық-түлік жүйелерінің болашағы технологияларды біріктіру, экологиялық іздерді азайту және тез өзгеретін жағдайларға бейімделу қабілетімен анықталады. Дәл осы инновация мен жауапкершіліктің қиылысында жаңа аграрлық ландшафт қалыптасуда.

Қазақстанда ауыл шаруашылығы экономиканың басым салаларының бірі және айтарлықтай әлеуетке ие. Алайда, 2024 жылы 13,3% жоғары өсу көрсеткішіне қарамастан, оның ЖӨК-дегі үлесі 4% деңгейінде қалып отыр. Сонымен қатар, Қазақстанның климаты жаһандық климатқа қарағанда екі есе жылдам жылынуда және 2050 жылға қарай еліміз су тапшылығы апатты мемлекеттер тізімінде болуы мүмкін. Сонымен қатар, жердің деградациясы мен шөлейттену ел аумағының үштен екісіне қауіп төндіреді. Сондықтан ауыл шаруашылығының тұрақты әдістерін енгізу алдағы онжылдықтар болашағында ұзақ мерзімді азық-түлік және су қауіпсіздігіне қол жеткізудің негізі болады. Қазіргі заманғы үрдістерді ескере отырып, агроөнеркәсіптік кешенді дамыту Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласы аясындағы прогрестің және оның ұзақ мерзімді өсуін қамтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады.

Дереккөздер:
1️⃣https://www.mckinsey.com.br/industries/agriculture/our-insights/global-farmer-insights-2024
2️⃣https://www.techsciresearch.com/blog/top-trends-in-sustainable-agriculture/4430.html
3️⃣https://www.gminsights.com/ru/industry-analysis/precision-farming-market
4️⃣https://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/agriculture-iot-market-report
5️⃣https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/urban-farming-global-market-report
6️⃣https://www.globalagtechinitiative.com/in-field-technologies/robotics-automation/agricultural-robotics-market-poised-to-kick-growth-into-high-gear/

🌱 Устойчивое сельское хозяйство: современные вызовы, тренды и инновации

✍️ Асель Абен, главный эксперт Отдела анализа экономической политики КИСИ при Президенте РК

Устойчивое сельское хозяйство, часто называемое устойчивым фермерством или агроэкологией, представляет собой подход к сельскому хозяйству, направленный на удовлетворение текущих и будущих потребностей в продовольствии и других сельскохозяйственных продуктах, при этом минимизируя негативные экологические, социальные и экономические воздействия. В настоящее время современное сельское хозяйство вступает в фазу глубоких трансформаций под воздействием множества факторов – от климатических изменений до запросов потребителей и технологических новаций. Продовольственная система все более воспринимается как глобально взаимосвязанная экосистема, где устойчивость и инновационность становятся неотъемлемыми условиями развития. На сегодня можно выделить как ключевые вызовы, так и ответные тренды, формирующие будущее агропродовольственного сектора в мире.

Одним из наиболее острых вызовов остается изменение климата. Рост частоты экстремальных погодных явлений – засух, наводнений, температурных колебаний – напрямую угрожает стабильности сельхозпроизводства. Согласно исследованию McKinsey, 41% фермеров в 2024 году назвали погодные риски главной угрозой для своей прибыли, по сравнению с 35% в 2022 году [1].

Вторым критическим фактором остается рост цен на ресурсы – удобрения, средства защиты растений и энергоносители. В условиях удорожания агрохимии и нестабильности поставок фермерские хозяйства вынуждены искать более экономичные и экологичные решения.

⬇️Продолжение

Кроме того, глобальные логистические сбои, будь то вследствие пандемий, геополитических кризисов или природных катастроф, нарушают цепочки поставок, создавая дефицит на рынках и повышая волатильность цен на продовольствие.

Ответом на перечисленные вызовы становится активное внедрение устойчивых и технологичных практик:

✔️Точное земледелие (precision agriculture), также известное как управление урожаем на месте (SSCM), представляет собой подход к управлению фермерским хозяйством, который позволяет фермерам увеличивать производство продуктов питания экономически эффективным способом. Оно позволяет с помощью спутниковых данных, сенсоров, дронов и алгоритмов ИИ минимизировать расход воды, удобрений и топлива при одновременном повышении урожайности. Глобальный рынок точного земледелия был оценен в 10,5 млрд долларов США в 2024 году, и по оценкам, в период между 2025 и 2034 годами будет расти со среднегодовым темпом роста (CAGR) в 11,5% [2].

✔️Восстановительное сельское хозяйство (regenerative agriculture) – это способ ведения сельского хозяйства, позволяющий повысить плодородие почвы, одновременно секвестируя и сохраняя атмосферный CO2 , увеличивая разнообразие на ферме и улучшая управление водными и энергетическими ресурсами. Он фокусируется на восстановлении почвенного плодородия, увеличении биоразнообразия и поглощении углерода из атмосферы. Используются методы минимальной обработки почвы, севооборот, органическое мульчирование и агролесоводство. Ожидается стремительный рост рынка регенеративного сельского хозяйства, который, по прогнозам, в ближайшие несколько лет вырастет до 17,41 млрд долларов к 2029 году при среднегодовом темпе роста 14,3% [3]. Правительства во всем мире признают важность этого рынка для смягчения последствий изменения климата, улучшения здоровья почвы и повышения продовольственной безопасности.

⬇️Продолжение

✔️Интернет вещей (IoT) в сельском хозяйстве, также известное как интеллектуальное фермерство, радикально меняет традиционные процессы фермерства, используя современные датчики, устройства и программные решения. Эта связь позволяет собирать и анализировать данные в режиме реального времени, а также осуществлять точный мониторинг и контроль сельскохозяйственных культур, скота и сельскохозяйственного оборудования. Внедрение технологии IoT в сельскохозяйственную робототехнику открывает значительные возможности для экономии средств и улучшения эксплуатационных характеристик. Объем мирового рынка IoT для сельского хозяйства оценивался в 28,65 млрд долларов США в 2024 году и, как ожидается, будет расти со среднегодовым темпом роста 10,5% с 2025 по 2030 год. Рост рынка в первую очередь обусловлен растущим спросом на автоматизацию, потребностью в операционной эффективности и ростом технологий интеллектуального земледелия, которые позволяют осуществлять точный мониторинг и управление посевами [4].

✔️ Городское фермерство (Urban farming) – от гидропонных установок до вертикальных ферм – предлагает решение для локализации производства и снижения зависимости от глобальных поставок. Рынок городского фермерства демонстрирует стремительный рост: со 159,92 млрд долларов в 2024 году он увеличится до 174,23 млрд долларов в 2025 году, при среднегодовом темпе роста 8,9% [5]. Такой динамике способствовал ряд факторов, включая рост численности городского населения, последствия климатических изменений, экологические вызовы, расширение движения за локальное продовольствие, поддержку со стороны государственных программ, а также растущий интерес к вопросам здоровья и рационального питания.

⬇️Продолжение

✔️Агроробототехника и автоматизация процессов повышают производительность и решают проблему нехватки рабочей силы в агросекторе. Мировой рынок сельскохозяйственной робототехники может вырасти с 13,4 млрд долларов США в 2023 году до 86,5 млрд долларов США к 2033 году [6].

Не менее важную роль в направлении развития устойчивого сельского хозяйства играют институциональные и потребительские изменения. Государственные инициативы, направленные на декарбонизацию экономики, поддерживают переход к устойчивым практикам. Особенно это нашло яркое отражение в рамках программ Европейского зеленого курса.

Параллельно в мире растет запрос со стороны потребителей на экологически чистые продукты, прозрачность цепочек поставок и локальное производство. Технологии блокчейн и IoT позволяют производителям и потребителям отслеживать пути продукта от поля до стола.

Таким образом, современное сельское хозяйство – это отрасль, находящаяся на стыке глобальных вызовов и передовых решений. Будущее агропродовольственных систем определяется способностью интегрировать технологии, минимизировать экологический след и адаптироваться к быстро меняющимся условиям. Именно на этом пересечении инноваций и ответственности формируется новый аграрный ландшафт.

Сельское хозяйство в Казахстане является одной из приоритетных отраслей экономики и обладает значительным потенциалом. Однако, несмотря на высокий показатель роста в 13,3% в 2024 году, его доля в ВВП остается на уровне 4%. К тому же климат Казахстана теплеет почти в два раза быстрее, чем глобальный климат, и к 2050 году страна может оказаться в списке государств с катастрофическим дефицитом воды. Наряду с этим деградация земель и опустынивание угрожают двум третям территории страны. Поэтому внедрение устойчивых методов ведения сельского хозяйства является краеугольным камнем достижения долгосрочной продовольственной и водной безопасности в перспективе ближайших десятилетий. Развитие агропромышленного комплекса с учетом современных тенденций является необходимым условием прогресса в сфере сельскохозяйственной отрасли Казахстана и обеспечения ее долговременного роста.

Источники:
1️⃣https://www.mckinsey.com.br/industries/agriculture/our-insights/global-farmer-insights-2024
2️⃣https://www.techsciresearch.com/blog/top-trends-in-sustainable-agriculture/4430.html
3️⃣https://www.gminsights.com/ru/industry-analysis/precision-farming-market
4️⃣https://www.grandviewresearch.com/industry-analysis/agriculture-iot-market-report
5️⃣https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/urban-farming-global-market-report
6️⃣https://www.globalagtechinitiative.com/in-field-technologies/robotics-automation/agricultural-robotics-market-poised-to-kick-growth-into-high-gear/

🧕🏻 «Никаб» және «хиджаб»: қоғамдық орындарда бет-жүзді жасыруға тыйым салу туралы жаңалықтарды ескере отырып, бұл ұғымдарды шатастырмау неге маңызды

✍️ Елнар Берікбаев, ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Стратегиялық талдау бөлімінің басшысы

Жуырда бірқатар бұқаралық ақпарат құралдарында Сенаттың бет-жүзді жабатын киімдерге тыйым салу мәселесін қарастырып жатқаны туралы ақпарат жарияланды.

«Құқық бұзушылықтың алдын алу туралы» заңда қоғамдық орындарда бет-жүзін тануға кедергі келтіретін киім киюге тыйым салатын түзету ұсынылған. Бұған қызметтік (лауазымдық, еңбек) міндеттерді орындау үшін, медициналық мақсатта, азаматтық қорғау үшін, ауа-райы жағдайында қажет болған жағдайлар кірмейді.

Бұл шараның мақсаты – адамдарды сәйкестендіру тиімділігін арттыру және қоғамдық тәртіпті қорғаудың алдын алу тетіктерін күшейту. Тәжірибе көрсеткендей, бетті киіммен жасыру заңсыз әрекеттерді жасау кезінде жеке тұлғаны анықтауды едәуір қиындатады.

Мұндай тыйымдар Өзбекстан мен Қырғызстанда енгізілген. Францияда қоғамдық орындарда бет-жүзін жауып тұратын киім киюге тыйым салу 2010 жылы күшіне енді. Бельгияда осындай тыйым 2011 жылдан бастап енгізіліп, 2017 жылы Еуропалық сот растады. Ұқсас нормалар Нидерландыда, Швейцарияда, Болгарияда, Австрияда, Данияда және Германияда қолданылады.

Ресми тұжырымдарда біз бет-әлпетін жасыратын киім туралы айтатын болсақ, Интернеттің қазақстандық сегментінің ақпараттық кеңістігінде, әсіресе БАҚ тақырыптарында «никаб» және «хиджаб» сөздері жиі бір-бірін алмастырады. Бұл наразылық пен түсініспеушілік толқынын тудырады.

Басылымдар мен оларға жасалған түсініктемелердің контент-талдауы мынадай қорытындыға әкелді: қазақстандықтардың көпшілігі «никаб» - көзге арналған тар ойығы бар бетін жабатын бас киім және «хиджаб» - шашын, мойнын және кеудесін жабатын, бірақ бет-жүзін ашық қалдыратын орамал арасындағы айырмашылықтар туралы білмейді.

Бұқаралық ақпарат құралдарында «Хиджабқа тыйым салынады» деген тақырып жаңылыстырады. Шындығында, никаб туралы айтылып отыр, бірақ екі ұғымды шатастыра отырып, БАҚ бұрмаланған суретті қалыптастырады, хиджаб киген мұсылмандар арасында үрей тудырады.

Қате тұжырымдар діншілдердің құқықтарын кемсіту ретінде қабылдануы мүмкін және наразылықтың өсуіне әкелуі мүмкін.

Осыған байланысты нақты ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізу өте маңызды: журналистер үшін де, кең аудитория үшін де.

Никаб кию әйел үшін міндетті немесе қажет емес. Бетті толығымен жабу дәстүрі Исламның міндетті ережелеріне жатпайды. Бетті жабу никаб «исламдық киім» емес болғандықтан, ол исламның заңды ережелерімен реттелмейді.

Ислам әлеміндегі ең үлкен және ықпалды Әл-Азхар университетінде оқытушыларға бет-жүзін жауып тұратын киім мен бас киім киюге тыйым салынды.

⬇️Жалғасы

Никабты мұсылманға дейінгі Арабияда киген. Ол бедуиндерді күн сәулесінен, құмнан және шаңнан қорғау қызметін атқарды.

Каир Әл-Азхар университетінің пәтуа кеңесінің Бас хатшысы Халед Омран Құран да, Сүннет те оны киюді бұйырмайтынын және мұсылман әйелдерді оны киюге міндеттемейтінін түсіндірді. Шариғат нормалары никаб киюді бұйырады деп айтатындардың бәрі қателеседі.

Осыған байланысты бұқаралық ақпарат құралдарын келесі ұсыныстарды тыңдауға шақырғым келеді:
✔️Ресми дереккөздерге сүйене отырып, жариялау алдында ақпараттың дұрыстығын тексеру.
✔️Талқыланатын шараның мәнін бұрмалайтын басылатын тақырыптардан аулақ бола отырып, этика мен кәсіби жауапкершілік нормаларын сақтау.
✔️Нақты анықтамаларды қолданыңыз. Егер бет-жүзін жабу туралы айтатын болсақ, бұл никаб. Егер бет ашық болса, бұл «Құқық бұзушылықтың алдын алу туралы» Заңға енгізілген жаңа түзетулер аясында талқыланатын мәселе емес. Қажет болса - жақшада немесе ескертулерде қысқаша түсініктеме беріңіз: (Никаб — көзді ашық қалдырылып, бетті толық жабатын әйелдердің бас киімі. Араб тілінен аударғанда «никаб» сөзі «бетперде» дегенді білдіреді. Ал хиджаб — шариғат талаптарына сай әйел адамның шашы мен денесін (бет, алақан және тобықтан төменгі аяқтан басқа) жабатын кез келген киім түрі).
✔️Бұрмалануды болдырмау үшін дінтанушылар мен мәдениеттанушыларды сарапшылар ретінде тартыңыз.

Діни тақырыптардағы кез-келген қоғамдық пікірталас дәлдік пен әдептілікті қажет етеді. Бетті жасыратын киімге ықтимал тыйым салу жағдайында мынаны ажырату маңызды: бұл жалпы діни киіммен күресу туралы емес, қауіпсіздік туралы.

«Никаб» және «хиджаб» ұғымдарының арасындағы шатасу жай ғана қате емес - бұл қауіпті. Бұл тақырыптар адамдардың терең наным-сенімдерін қозғайды және фактілерге негізделген нәзік тәсіл мен әртүрлі көзқарастарды құрметтеуді талап етеді.

Мұндай тақырыптар адамдардың терең сенімдерін қозғайды, сондықтан әртүрлі көзқарастарды құрметтеу мен құрметтеуге негізделген нәзік тәсілді қажет етеді.

Бұл норма зайырлы және қоғамдық-құқықтық сипатқа ие және тек қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталғанын айта кету керек. Ол азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктерін, соның ішінде ар-ождан мен дін бостандығы құқығын бұзбайды. Тыйым тек қоғамдық орындарда жеке тұлғаны сәйкестендіруге кедергі келтіретін киімдерге қатысты және бетті жаппайтын діни киім элементтеріне қолданылмайды.

🧕🏻 «Никаб» и «хиджаб»: почему важно не путать эти понятия в свете новостей о введении запрета на сокрытие лица в общественных местах

✍️ Елнар Берикбаев, руководитель Отдела стратегического анализа КИСИ при Президенте РК

На днях в ряде СМИ появилась новость: Сенат рассматривает возможность запрета одежды, скрывающей лицо.

В закон «О профилактике правонарушений» предложена поправка, запрещающая ношение в общественных местах предметов одежды, препятствующих распознаванию лица. Исключение составят случаи, когда это необходимо для исполнения служебных (должностных, трудовых) обязанностей, в медицинских целях, гражданской защиты, при погодных условиях.

Целью данной меры является повышение эффективности идентификации лиц и усиление превентивных механизмов охраны общественного порядка. Практика показывает, что сокрытие лица с помощью одежды существенно осложняет установление личности при совершении противоправных действий.

Подобные запреты уже введены в Узбекистане и Кыргызстане. Во Франции запрет на ношение в общественных местах одежды, закрывающей лицо, вступил в силу в 2010 году. В Бельгии аналогичный запрет введен с 2011 года и подтвержден Европейским судом в 2017 году. Подобные нормы действуют в Нидерландах, Швейцарии, Болгарии, Австрии, Дании и Германии.

Хотя в официальных формулировках речь идет об одежде, скрывающей лицо, в информационном пространстве казахстанского сегмента Интернета, особенно в заголовках СМИ, всё чаще упоминаются слова «никаб» и «хиджаб» – зачастую как взаимозаменяемые. Это вызывает волну возмущения и недопонимания.

Проведенный контент-анализ публикаций и комментариев к ним привел к выводу: большинство казахстанцев не знают о различиях между «никабом» – головным убором, закрывающим лицо с узкой прорезью для глаз, и «хиджабом» – платком, закрывающим волосы, шею и грудь, но оставляющим лицо открытым.

Когда в заголовках СМИ пишут: «Запретят хиджаб» – это вводит в заблуждение. В реальности речь идёт о никабе, но путая два понятия, СМИ формируют искаженную картину, сеют тревогу среди мусульманок, которые носят хиджаб.

Неверные формулировки могут быть восприняты как дискриминация прав верующих и привести к росту недовольства.

На этом фоне особенно важно провести чёткую информационно-разъяснительную работу: как для журналистов, так и для широкой аудитории.

Ношение никаба не является обязательным или желательным для женщины. Традиция полного закрытия лица не относится к обязательным предписаниям ислама. Поскольку закрывающий лицо никаб не является «исламской одеждой», он никак не регулируется юридическими нормами ислама.

⬇️Продолжение

В самом большом и влиятельном в исламском мире Университете аль-Азхар преподавательницам запретили носить одежду и головные уборы, закрывающие лицо.

Никаб носили еще в домусульманской Аравии. Он служил защитой бедуинам от яркого солнца, песка и пыли.

Генеральный секретарь Совета по фетвам каирского Университета аль-Азхар Халед Омран объяснил, что ни Коран, ни сунна не предписывают его ношение и не обязывают женщин-мусульманок надевать его. И все те, кто говорит, что нормы шариата предписывают ношение никаба, ошибаются.

В связи с этим хотелось бы призвать средства массовой информации прислушаться к следующим рекомендациям:
✔️Проверять достоверность информации перед публикацией, опираясь на официальные источники.
✔️Соблюдать нормы этики и профессиональной ответственности, избегая кликбейтных заголовков, которые искажают суть обсуждаемой меры.
✔️Использовать четкие определения. Если речь идет о закрытии лица – это никаб. Если лицо открыто – это не предмет обсуждения в рамках новых поправок в Закон «О профилактике правонарушений». При необходимости давайте краткие пояснения в скобках или сносках: (Никаб – женский головной убор, закрывающий лицо, с узкой прорезью для глаз. В переводе с арабского слово «никаб» означает «маска». Хиджаб — это любая женская одежда, закрывающая волосы и тело (за исключением лица, кистей рук и ног ниже щиколоток) в соответствии с нормами шариата).
✔️Привлекать религиоведов и культурологов в качестве экспертов, чтобы избежать искажений.

Любая общественная дискуссия на религиозные темы требует точности и такта. В ситуации с возможным запретом одежды, скрывающей лицо, важно различать: речь идёт о безопасности, а не о борьбе с религиозной одеждой в целом.

Путаница между понятиями «никаб» и «хиджаб» не просто неточна – она опасна. Подобные темы затрагивают глубокие убеждения людей, поэтому требуют деликатного подхода, основанного на фактах и уважении к различным взглядам.

Важно отметить, что данная норма имеет светский и общественно-правовой характер и направлена исключительно на обеспечение общественной безопасности. Она не нарушает конституционные гарантии прав и свобод граждан, включая право на свободу совести и вероисповедания. Запрет касается только тех предметов одежды, которые препятствуют идентификации личности в общественных местах, и не распространяется на элементы религиозной одежды, не закрывающей лицо.

✍️Марат Жұмағұлов,
ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері,
заң ғылымдарының докторы,
қауымдастырылған профессор,
құқық қорғау органдарының ардагері, Қазақстанның
құрметті заңгері

⚖️Заң мен әділеттілік: айыппұл көлемі бизнес ауқымына тәуелді болмауы тиіс

Бүгінде Қазақстанда құқықтық мемлекет құру қажеттілігі жиі айтылып жүр. Бұл құр ұран емес – бұл заман талабы. Азаматтардың билік пен сот жүйесіне деген сенімі толық орнықпаған жағдайда, құқық бұзушыларға қатысты кез келген таңдамалы көзқарас әділетсіздік ретінде қабылданады. Бұл әсіресе заң нормаларының өзінде орын алған әділетсіздікке қатысты.

Әңгіме әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кәсіпкерлік субъектісінің ауқымына байланысты айыппұл көлемінің саралануы туралы болып отыр. Яғни, қазіргі қолданыстағы заңнамада шағын, орта және ірі бизнеске әртүрлі мөлшерде айыппұл белгіленеді. Бір қарағанда, бұл әділдікке ұқсайтын сияқты: ірі бизнес – үлкен пайда, демек, үлкен жауапкершілік. Бірақ мәселе олай емес.

Мәселенің мәні неде?
Жіктеудің шығу тегі
2014 жылға дейінгі Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте барлық бизнес субъектілеріне бірдей талап қойылатын. Айыппұлдар бірыңғай мөлшерде белгіленетін. Алайда жаңа Кодекс қабылданған соң кәсіпкерлік субъектілері саралана бастады. Бұл қадам экономикалық пропорционалдылықты ескеріп, заңға бағынуды ынталандыру мақсатында қолға алынған еді.

Қазір Кодекстің Ерекше бөлімінде, әсіресе салық, экология, санитария, сауда және байланыс салаларындағы баптарда айыппұлдар көлемі субъектінің ауқымына қарай сараланып белгіленеді: шағын бизнеске – бір мөлшер, ортаға – екіншісі, іріге – үшіншісі.

Қай жерде бұл орынды емес?
Бұл саралау тәжірибесі бүгінде әмбебап сипатқа ие болып, кейде мүлде орынсыз жағдайларда да қолданылып келеді. Мысалы, бір ағашты кесу – бұл бір реттік әрекет. Оны ірі кәсіпорын немесе жеке кәсіпкер кескеніне қарамастан, келтірілген экологиялық залал бірдей.

Келтірілген зиян құқық бұзушының экономикалық мәртебесіне байланысты емес. Сондықтан заң да бейтарап болуы тиіс. Алайда нақты баптарда келесідей мысалдар бар:
326-бап – экологиялық рұқсат талаптарын бұзу: 50-ден 1000 АЕК-ке дейін айыппұл;
553-бап – тауарларға билік ету тәртібін бұзу: 200-ден 1000 АЕК;
187-бап – туризм саласындағы бұзушылықтар: бизнес көлеміне қарай айыппұлдар сараланады. Бұл жағдайларда құқық бұзушылықтың сипаты қызмет сапасымен немесе әрекеттің мазмұнымен байланысты, бірақ кәсіпкерлік субъектісінің көлемімен емес.

Не істеу қажет?
Біздің ұсынысымыз – құқық бұзушылықтың нақты сипаты мен субъектінің ауқымы арасында объективті байланыс жоқ жерлерде саралауды алып тастау:
🥹санитарлық талаптарды бұзу;
🥹табиғи нысандарды бүлдіру немесе жою;
🥹жеке деректерді заңсыз жариялау;
🥹қоғамдық тәртіпті бұзу.

Мұндай жағдайларда зиян көлемі субъектінің көлеміне байланысты емес, сондықтан жазалау шаралары да біркелкі болуы тиіс.
Саралауды келесі салаларда ғана сақтау қажет:
салық төлеу бойынша бұзушылықтар;
өндіріс көлеміне байланысты экологиялық эмиссиялар;
қаржылық есептілік талаптарын бұзу;
нарықтағы үстем жағдайды теріс пайдалану.

2030 жылға дейінгі Құқықтық саясат тұжырымдамасы құқық қолданудың әділетті, қисынды және болжамды болуын талап етеді. Сонымен қатар, негізсіз артықшылықтар мен кемсітушілікке жол бермеуі тиіс. Дифференциация тек нақты негіздерге – әрекеттің сипатына, тәуекелге немесе субъектінің ерекшелігіне сүйенуі тиіс. Жай ғана экономикалық мәртебеге қарап шешім қабылдау – бұл құқық үстемдігіне қайшы.

Бүгінде Әкімшілік кодекстің Ерекше бөлігін қайта қарап, жүйелі аудит жүргізетін уақыт келді. Мұндай талдау барысында келесі сұрақтар басшылыққа алынуы тиіс:
құқық бұзушылықтың сипаты мен субъектінің көлемі арасында нақты байланыс бар ма?
саралау объективті ме, әлде формалды ма?
заң алдындағы теңдік принципі бұзылып тұрған жоқ па?

Нәтижесінде нормативтік-құқықтық базаны қайта жаңарту қажет: бұл – формалды емес, шынайы реформалар үшін жасалуы тиіс қадам. Жеке кәсіпкерден бастап ірі бизнеске дейін барлық субъектілер өзін заң алдында тең сезінгенде ғана – құқық үстемдігі толық орнайды. Ал бұл – шынайы құқықтық саясаттың іргетасы.

✍️Марат Жумагулов,
главный научный сотрудник КИСИ, доктор юридических наук ассоц. профессор, ветеран правоохранительных органов, почетный юрист Казахстана

⚖️Закон и справедливость: почему штрафы не должны зависеть от размера бизнеса?

Сегодня в Казахстане всё чаще говорят о необходимости построения правового государства. Это не просто лозунг. Это – требование времени. В условиях, когда доверие к институтам власти и суда всё еще колеблется, любое проявление избирательного подхода к правонарушителям воспринимается как несправедливость. Особенно, если эта несправедливость содержится в нормах самого закона.

Речь идёт о дифференциации штрафов в зависимости от того, кто со-вершил административное правонарушение: малый, средний или крупный бизнес. Казалось бы, логика понятна – у крупного предприятия и обороты выше, и возможности. Но всё не так просто.

Предыстория вопроса.
Откуда пошло это разделение?
До 2014 года КоАП РК не делал различий между субъектами бизнеса. Административные штрафы назначались по единой шкале. Всё изменилось с принятием нового Кодекса: в нём начала проводиться градация субъектов предпринимательства. По сути, это была попытка учесть экономическую пропорциональность и стимулировать законопослушное поведение.

Сейчас в Особенной части КоАП, особенно в статьях, касающихся нарушений в сфере налогов, экологии, санитарии, торговли и связи, мы видим почти повсеместное разделение штрафов: субъектам малого предпринимательства – один размер, среднего – другой, крупного – третий.

А в чём проблема?
Проблема в том, что это разделение стало носить универсальный характер, даже там, где оно абсолютно неуместно. Например, уничтожение одного дерева (что бы там ни говорили, это единичное действие) – разве важно, кем оно было срублено: крупной корпорацией или маленьким ИП? Разве объективная сторона правонарушения меняется от статуса субъекта?
Лес не “различает”, кто его губит. И закон тоже не должен. Однако в ряде статей мы видим иное. Вот примеры:
Статья 326 КоАП РК – невыполнение условий экологического разрешения: штраф варьируется от 50 до 1000 МРП в зависимости от субъекта;
Статья 553 КоАП РК – нарушение порядка распоряжения товарами: от 200 до 1000 МРП в зависимости от размера предприятия;
Статья 187 КоАП РК – нарушение требований в сфере туризма (в том числе ненадлежащее информирование туристов): санкции дифференцируются, хотя суть правонарушения связана не с масштабом бизнеса, а с качеством услуг.

Что рекомендовать законотворцам.
Наша задача – отделить зерна от плевел. В административных нормах, связанных с:
- нарушением санитарных норм;
- повреждением или уничтожением природных объектов;
- разглашением персональных данных;
- нарушением общественного порядка;
градация по субъектам предпринимательства должна быть исключена. Эти правонарушения не зависят от экономического веса субъекта – они одинаково вредны, будь то физическое лицо, малый бизнес или транснациональный гигант.
Оставить градацию стоит только там, где сам характер правонарушения связан с объёмами хозяйственной деятельности, к примеру:
- в сфере налогов;
- экологических выбросов по объёмам производства;
- нарушения требований к финансовой отчётности;
- допуска к рынкам с доминирующим положением.

Концепция правовой политики, принятая до 2030 года, однозначно подчёркивает: правоприменение должно быть справедливым, разумным и предсказуемым. А ещё – не создавать необоснованных преференций или дискриминаций. Закон должен быть строг, но равный. Под это определение избирательный подход к субъекту ответственности не попадает.

И, что важно, в самой Концепции указано: дифференциация административных санкций должна основываться на реальной связи между деянием и его источником – деятельностью, риском, характером субъекта, а не просто на экономическом статусе.

📥Продолжение

✍️Елнар Берікбаев,
ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ Стратегиялық талдау бөлімінің басшысы

🪧Құқық пен тәртіп орнамаған елде тиімді экономика, тұрақты саяси жүйе және өркендеген қоғам құру мүмкін емес. Құқық үстемдігі орнаған кезде қоғамда заңдылық пен тәртіп қалыптасады, бұл – мемлекеттің бүкіл құрылымының негізі. Құқық үстемдігі қамтамасыз етілген мемлекетте бизнес, инвестициялар мен әлеуметтік институттар дамуға мүмкіндік алатын қауіпсіз және болжамды орта қалыптасады.

Экономикалық даму қауіпсіздікпен тығыз байланысты.Тұрақсыздық, қақтығыстар мен зорлық-зомбылық адами капиталдың жойылуына әкеліп, инвестициялық тартымдылықты төмендетеді, шығындар мен тәуекелдерді арттырады.

Азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету – мемлекет үшін басты міндеттердің бірі. Өмір сүру, еркіндік және жеке басының қол
сұғылмаушылық құқығы – кез келген өркениетті қоғамның іргетасы. Қоғам өз азаматтарының қауіпсіздігін қорғай алмаса, онда бірлік пен даму болмайды.

Осы мақсатта Мемлекет басшысы азаматтардың өмірі мен
денсаулығын қорғауға бағытталған бірқатар маңызды заңдарға қол қойды. Бұл заңнамалық бастамалар адамның негізгі құқықтарын қорғауды, қылмыстың алдын алуды, киберқауіптермен күресуді және зардап шеккендерге заң көмегін күшейтуді қамтиды.

Соңғы уақытта әйелдер мен кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылық фактілерінің жиілеуіне байланысты 2024 жылғы 15 сәуірде Президент «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әйелдердің құқықтары мен балалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңға қол қойды.

⚖️Заңның негізгі бағыттары:
- Орташа және ауыр дене жарақатын әдейі келтіргені үшін жауапкершілікті күшейту;

- Отбасылық зорлық-зомбылық құрбандарына арнайы қызмет көрсететін байланыс орталықтарын және отбасын қолдау орталықтарын құру;

- 16 жасқа толмағандарға қатысты жыныстық сипаттағы әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілік белгілеу, суицидке итермелеу мен оны насихаттауға тыйым салу;

- Кәмелетке толмағандарға қатысты буллинг пен кибербуллинг үшін әкімшілік жауапкершілік енгізу.

🔷Адам саудасына қарсы іс-қимыл(2024 жылғы 5 шілде)
«Адам саудасына қарсы іс-қимыл туралы» Заң адам саудасының барлық түрлеріне – мәжбүрлі еңбекке, қайыр сұратуға, жыныстық қанауға және ағзаларды заңсыз алуға – қатысты жауапкершілікті күшейтуді көздейді.
🔷Заңда:
Кәмелетке толмағандарды жыныстық қызметке тартқаны,жезөкшелікті жарнамалағаны немесе притон ұйымдастырғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік қарастырылған.

🔷Киберқылмыстармен күрес
Ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы жасалатын қылмыстардың алдын алу үшін Ішкі істер министрлігі құрамында Киберқылмыстармен күрес департаменті құрылды.

Департаменттің міндеттері:

- Киберқылмыстарды анықтау және тергеу;
-Телефон және интернет алаяқтықтың жолын кесу;
- Қорғаныс технологияларын әзірлеу және енгізу;
- Киберқылмысқа қарсы халықаралық ынтымақтастықты дамыту.

Жалғасы⬇️

🔴Есірткіге қарсы күрес (2025 жылғы 2 қаңтар)

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне есірткі, психотроптық заттардың, сол тектестердің, прекурсорлардың және күшті әсер ететін заттардың заңсыз айналымына қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістермен толықтырулар енгізу туралы» заң келесі өзгерістерді қамтиды:

🟣Есірткі өндіру, өңдеу немесе лауазымды тұлғалар тарапынан
жасалған жағдайда – 15 жылдан 20 жылға дейін немесе өмір бойына бас бостандығынан айыру және мүлкін тәркілеу жазасы енгізілді.

Есірткі жасырушы «закладчиктерге» алғаш рет ауырлататын мән-жайсыз жасаған қылмыс үшін 5 жылдан 8 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы (бұрын 5–10 жыл) енгізілді. Бұл – олардың есірткіні тікелей өндірмегені және көбіне ұйымдастырушылардың ықпалында болғаны ескеріліп қабылданған шара.

Алайда бұл қылмысты қайталап жасаған жағдайда жаза 7
жылдан 12 жылға дейін күшейтіледі.
Кәмелетке толмағандарға, білім беру ұйымдарында немесе қылмыстық топ құрамында есірткі таратқандар үшін – 15 жылдан 20 жылға дейін бас бостандығынан айыру және мүлкін тәркілеу қарастырылған.

🔷Ең маңыздысы – қоғамда сананың өзгеруі. Қоғам отбасылық зорлық-зомбылыққа, буллинг пен нашақорлыққа, жалпы құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілік қағидасын қабылдай бастады. Бұл – еліміздің құқықтық мәдениетінің жаңа сапалық деңгейге көтерілгенін білдіреді.

✍️Елнар Берикбаев, руководитель Отдела стратегического анализа
КИСИ при Президенте РК

🪧Без закона и порядка невозможно построить эффективную экономику, стабильную политическую систему и благополучное общество. Благодаря законности в обществе устанавливается правопорядок, на котором держится вся структура
государства. Государство, в котором обеспечено верховенство права, создает предсказуемую и безопасную среду, в которой могут развиваться бизнес, инвестиции и социальные институты.

Экономическое развитие тесно связано с безопасностью. Нестабильность, конфликты и насилие приводят к потере человеческого капитала, создают неблагоприятную бизнес-среду, повышая издержки и риски для инвесторов и предпринимателей.
Особую роль играет обеспечение безопасности граждан.

Право на жизнь, свободу и личную неприкосновенность – это основа любого цивилизованного общества. Государство обязано защищать своих граждан от преступности, внешних угроз и любых форм насилия. Без гарантированной защиты человек не может чувствовать себя свободным, а общество – быть сплочённым и прогрессивным.

В рамках обеспечения государственной защиты жизни и здоровья граждан Президент подписал ряд важнейших законов. Эти
законодательные инициативы охватывают широкий спектр мер: от профилактики и пресечения преступлений в сфере торговли людьми до борьбы с киберугрозами и обеспечения более эффективной правовой поддержки пострадавших.

В свете участившихся случаев проявления насилия над женщинами и несовершеннолетними, Глава государства 15 апреля 2024 года подписал Закон «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам обеспечения прав женщин и безопасности детей», направленный на ужесточение ответственности за любые проявления насилия в отношении женщин и детей, а также на укрепление института семьи.

Введены нормы, предусматривающие:
- ужесточение ответственности за умышленное причинение средней тяжести и тяжкого вреда здоровью;
- закрепление вопросов создания и функционирования контакт-центров по вопросам семьи, защиты прав женщин и детей, центров поддержки семьи для оказания специальных услуг потерпевшим от бытового насилия;
- уголовную ответственность за склонение к самоубийству, а также его пропаганду, за приставания сексуального характера к
лицам, не достигшим 16-летнего возраста;
- административную ответственность затравлю (буллинг, кибербуллинг) несовершеннолетнего.

🔷В целях предупреждения и пресечения торговли людьми, а также защиты прав жертв и их реабилитации принят Закон «О противодействии торговле людьми» (5 июля 2024 года). Закон направлен на ужесточение ответственности за все формы торговли людьми, включая принудительный труд, попрошайничество, сексуальную эксплуатацию и извлечение органов.

Предусмотрена уголовная ответственность за вовлечение лиц, в том числе несовершеннолетних, в оказание иных услуг сексуального характера, пропаганду и (или) рекламу проституции, иных
услуг сексуального характера, организацию или содержание притонов для занятия проституцией.

Продолжение🔽

🔴В целях противодействия преступлениям, совершаемым
с использованием информационных технологий, защиты граждан, организаций и государственных структур от киберугроз, в структуре Министерства внутренних дел создан Департамент по борьбе с киберпреступностью.

Основными задачами Департамента являются выявление и расследование киберпреступлений, предотвращение телефонного иинтернет-мошенничеств, разработка и внедрение новых технологий защиты, а также международное сотрудничество в сфере борьбы с киберпреступлениями.

🔷Принят Закон «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия незаконному обороту наркотических средств, психотропных веществ и их прекурсоров» (2 января 2025 года), направленный на повышение эффективности противодействия наркомании и наркобизнесу, в том числе:

-ужесточена уголовная ответственность за производство наркотиков, а также за изготовление, переработку и производство наркотиков должностными лицами. Теперь за эти преступления виновным лицам может быть назначено лишение свободы на срок
от 15 до 20 лет либо пожизненное лишение свободы с конфискацией имущества.

Незначительно смягчены наказания для закладчиков наркотиков. За совершение такого преступления впервые без отягчающих обстоятельств Закон предусмотрел лишение свободы на срок от 5 до 8 лет с конфискацией имущества (ранее от 5 до 10 лет с конфискацией имущества). Такое смягчение наказания обусловлено тем, что так называемые закладчики наркотиков, большинство из которых представляют подростки и молодежь, сами непосредственно их не изготавливали и не перерабатывали, и зачастую использовались организаторами незаконного оборота наркотиков в своих преступных целях.

Однако неоднократное совершение преступления будет влечь суровое наказание в виде лишения свободы на срок от 7 до 12 лет с конфискацией имущества.

При этом Закон сохранил достаточно жесткие санкции для лиц, распространяющих наркотики в составе преступной группы, в организациях образования, несовершеннолетним лицам предусмотрев наказание в виде лишения свободы на срок от 15 до 20 лет с конфискацией имущества.

🔷Самое главное – меняется общественное сознание. В обществе формируется нулевая терпимость к семейно-бытовому насилию, буллингу, наркотикам, правонарушениям в обществе.